Mollët e Pavdekësisë: Lidhja e fshehtë mes shqiptarëve dhe pellazgëve

Ritualet e vdekjes tek shqiptarët, janë dëshmi e një trashëgimie mijëravjeçare që lidhet me besimet e lashta pellazge.

Këto rite, të cilat përfshijnë elemente simbolike si mollët, monedhat e objekte të tjera, dëshmojnë për vazhdimësinë kulturore dhe lidhjen e thellë të shqiptarëve me historinë e tyre të hershme.

Mollët: Simbol i jetës dhe vdekjes

Një nga elementet më të veçanta në ceremonitë mortore shqiptare është përdorimi i mollëve. Ky frut simbolik ka qenë pjesë e ritualeve funerale që nga kohët e Pellazgëve, të cilët vdekjen shpesh e lidhnin me mollët. Sipas mitologjisë së lashtë, mollët përfaqësonin kalimin në botën tjetër dhe shërbenin si dhurata për shpirtrat që prisnin të ndjerin në jetën pas vdekjes.

Në Shqipëri, kjo traditë ruhet ende në disa zona. Siç dokumenton etnografi Jani Nushi në studimin e tij mbi mitologjinë dhe besimet në Myzeqe, pas larjes dhe përgatitjes së trupit të të ndjerit, atij i vendosen mollë në duar. Besohej se këto mollë do t’u dhuroheshin fëmijëve që kishin ndërruar jetë më herët ose shpirtrave të tjerë që prisnin të ndjerin në botën tjetër. Në disa raste prekëse, nënat që kishin humbur fëmijët e tyre ia linin këto mollë të ndjerit me porosi që t’ua çonte fëmijëve në atë botë.

Monedhat dhe udhëtimi drejt botës tjetër

Një tjetër element i rëndësishëm i ritualeve mortore shqiptare është vendosja e monedhave pranë trupit ose në gojën e të ndjerit. Kjo praktikë lidhet me besimin se monedhat do t’i shërbenin të ndjerit për të paguar udhëtimin drejt botës tjetër ose për të siguruar një vendbanim atje. Kjo traditë ka paralele me praktikat funerale të lashta greke dhe romake, ku monedha vendosej në gojën e të vdekurit për ta paguar Haronin, rojtarin mitik që transportonte shpirtrat përtej lumit Styx.

Në disa zona të Shqipërisë veriore dhe jugore, kjo praktikë ruhet ende, duke dëshmuar vazhdimësinë e besimeve pagane edhe në epokat më moderne. Madje, në disa raste praktikohet dhe vendosja në arkivol e cigareve, e një shisheje të vogël rakie, e ndonjë vegle pune që i vdekuri e ka përodor më shumë, e orës që ka mbajtur, e unazave (të cilat para varrimit ua heqin nga gishti dhe ua vendosin në anë të arkivolit në krahun e majtë), etj.

Vendosja e  të vdekurit në karrige

Në Mirditë, një nga zonat më të njohura për ruajtjen e traditave dhe zakoneve të lashta shqiptare, janë dokumentuar raste të veçanta funerale ku i ndjeri vendosej në karrige gjatë ceremonisë mortore. Ky rit unik, i cili është praktikisht i rrallë dhe pothuajse i panjohur në pjesë të tjera të Shqipërisë, ka ngjallur interes të madh për studiuesit e kulturës dhe antropologjisë.

Sipas dëshmive lokale, ky zakon kishte një simbolikë të thellë dhe lidhej me nderimin e figurës së të ndjerit si një autoritet në familje apo në komunitet. Vendosja e trupit në karrige, shpesh e veshur me rrobat më të mira, përfaqësonte një formë të fundit të respektit dhe nderimit ndaj tij. Karrigia simbolizonte pozicionin e tij në jetë, si një udhëheqës familjar ose një figurë me ndikim në shoqëri.

Ky rit mund të lidhet me praktika të lashta pagane që kanë mbijetuar në kulturën shqiptare përmes shekujve. Në shumë kultura antike, pozicioni i trupit gjatë varrimit ose ceremonisë mortore kishte rëndësi simbolike, duke përfaqësuar statusin ose rolin e individit në shoqëri. Në rastin e Mirditës, vendosja e të ndjerit në karrige mund të ketë qenë një mënyrë për ta paraqitur atë si “të gjallë” për herë të fundit para se të ndahej nga kjo botë.

Paralelizmi me kultura të tjera

Riti i vendosjes së trupit në karrige nuk është unik vetëm për Mirditën. Në disa kultura të tjera botërore janë gjetur praktika të ngjashme. Për shembull, populli Tinguian nga Filipinet ka zakonin që trupin e të ndjerit ta vendosë në një karrige, duke e veshur me rrobat më luksoze dhe madje duke i vendosur cigare në buzë, si një mënyrë për ta paraqitur atë sikur është ende i gjallë. Kjo praktikë ka për qëllim t’i japë nderimet e fundit individit dhe ta mbajë atë “të pranishëm” gjatë ceremonisë.

Gjithashtu, në disa rajone të Evropës Lindore dhe Ballkanit janë gjetur raste ku trupat janë vendosur në karrige gjatë ceremonive mortore për arsye rituale ose simbolike. Kjo tregon se zakonet funerale shqiptare mund të kenë lidhje me traditat më të gjera paleo-ballkanike dhe pellazgjike.

Vajtime: Një art i dhimbjes dhe kujtimit

Vajtimeve u kushtohet një vend i veçantë në ritet mortore shqiptare. Vajtimtaret,(vajtojcat)—zakonisht gra—shprehin dhimbjen për humbjen e një njeriu të dashur përmes vajtimit me vargje,(si këngë) dhe fjalëve plot emocion. Në veri, ky rit njihet si “gjama”, një vajtim kolektiv që shpesh shoqërohet me akte vetëndëshkimi si gërvishtja e fytyrës apo shkulja e flokëve. Ndërsa në jug, vajtimet janë më poetike dhe me rima, (të zgjatura me oi,oi), duke u fokusuar te jeta dhe arritjet e të ndjerit.

Kjo traditë ka rrënjë të thella në kulturën pagane dhe është praktikuar edhe nga popujt ilirë dhe pellazgë. Vajtimeve u jepet rëndësi jo vetëm si formë shprehjeje emocionale, por edhe si mënyrë për t’i dhënë lamtumirën simbolike shpirtit që largohet.

Elemente arkitekturore: Varret tradicionale shqiptare

Varret tradicionale shqiptare ofrojnë një tjetër dëshmi mbi trashëgiminë kulturore mijëravjeçare. Arkeologët kanë zbuluar varre ilire që datojnë nga 1650-1400 p.e.s., ku trupi i të ndjerit vendosej në këmbë mbi gurë ose drurë brenda një strukture rrethore prej guri. Kjo formë varrimi ngjan shumë me varret pellazgjike ose ato tholos (dhoma bletësh) që gjenden edhe në Greqinë antike.

Krahas strukturës së veçantë fizike, varret shpesh përmbanin objekte personale si stoli prej bronzi apo armë, duke treguar rëndësinë që u jepej sendeve personale si pjesë e udhëtimit shpirtëror drejt botës tjetër.

Ndikimi i besimeve fetare

Me kalimin e kohës dhe ndikimin e feve monoteiste si krishtërimi dhe islami, disa elemente pagane janë transformuar ose janë integruar me praktika fetare moderne. Për shembull, ndezja e qirinjve ose mbajtja ndezur e një llambe për 40 ditët pas vdekjes konsiderohet sot si një rit fetar kristian. Megjithatë, origjina pagane e këtij zakoni lidhej me nevojën për t’i ndriçuar rrugën shpirtit drejt botës tjetër.

Në disa zona rurale shqiptare ende praktikohet mbajtja hapur e dyerve gjatë natës së fundit para varrimit ose vendosja e bukës (kulaç) pranë trupit si simbol ushqimi shpirtëror për udhëtimin.

Trashëgimia kulturore: Një thesar për brezat

Ritet mortore shqiptare nuk janë thjesht akte ceremoniale; ato janë një thesar kulturor që lidh brezat me rrënjët e tyre historike. Ruajtja dhe dokumentimi i këtyre traditave është thelbësore jo vetëm për identitetin kombëtar shqiptar, por edhe si kontribut unik ndaj trashëgimisë kulturore botërore.

Sot, ndërsa modernizimi po ndryshon mënyrën se si njerëzit trajtojnë vdekjen dhe humbjen, shumë familje shqiptare vazhdojnë t’u japin rëndësi këtyre traditave duke i përshtatur ato me kohën moderne. Ky proces garanton mbijetesën kulturore ndërkohë që respektohen ndryshimet sociale.

Ritet mortore shqiptare janë më shumë sesa kujtesa për ata që nuk jetojnë më; ato janë një lidhje midis së kaluarës dhe së ardhmes—një kujtesë se historia jonë nuk është thjesht diçka që lexohet në libra por diçka që jeton brenda nesh çdo ditë.