Sa ishte antishqiptar Ivo Andriqi?

Për herë të parë është botuar në gjermanisht një biografi e shkrimtarit nobelist serb Ivo Andriq, i cili me origjinë ishte kroat. Në këtë libër prej gati 500 faqesh ka punuar 7 vjet gazetari gjerman Michael Martens. Opinionit shqiptar më shumë se vepra e jeta e Andriqit i intereson qëndrimi i Andriqit ndaj shqiptarëve si autor i një elaborati për zaptimin e Shqipërisë së veriut. Martens nuk e amniston Andriqin, por jep disa shpjegime tejet interesante të rrethanave të kohës, sidomos sa i përket planeve të Italisë për pushtimin e Shqipërisë.

Kur Edi Rama e citon Ivo Andriqin gjatë një vizite në Serbi, kjo nuk pritet mirë në Kosovë. Në Shqipëri kryesisht heshtet, sepse ndoshta pjesa më e madhe e njerëzve as që kanë interesim të dinë më shumë përse zemërohen shqiptarët e Kosovës. Me gjasë shumë njerëz në Shqipëri nuk e dinë që Ivo Andriqi ka shkruar një elaborat që parashihte zaptimin e Shkodrës nga Jugosllavia mbretërore. Në Kosovë ka reagime të ashpra edhe kur ndonjë autor i Tiranës thotë se Andriqi është shkrimtar i madh. Ky konstatim nuk është sakrilegj. Ivo Andriqi (1892-1975) vërtet është shkrimtar i madh. «E konsideroj Ivo Andriqin si pararendës timin, sepse ai ka qenë aq i guximshëm për të treguar se të gjithë ne jemi nga lënda e njëjtë», thotë Orhan Pamuku. Gjatë një vizite së fundi në Sarajevë Pamuk në një bashkëbisedim me publikun tha se portretet që shkrimtari Ivo Andriq ua ka bërë myslimanëve janë të ilustruara në mënyrë objektive.

Në këtë tekst nuk do të koncentrohemi në prezantimin e biografisë së Andriqit të shkruar nga gazetari gjerman Michael Martens, por vetëm në pjesën që ka të bëjë me Andriqin dhe çështjen shqiptare. (Për pjesët e tjera të librit do të shkruajmë me një rast tjetër). Në vitin 1939 Andriq ishte zëvendësministër i Jashtëm i Mbretërisë jugosllave. Në janar të atij viti në Beograd erdhi për vizitë ministri i Jashtëm i Italisë, konti Galeazzo Ciano. Ai qëndroi një javë në Jugosllavi dhe, mes tjerash, diskutoi me palën mikpritëse këtë çështje: Italia synon të aneksojë Shqipërinë, atëherë si do të sillet Jugosllavia? Ciano premton se Italia e Benito Mussolinit do të përkrahë dëshirën e ushtarakëve dhe politikanëve të Beogradit për të gllabëruar portin e Selanikut. Futja nën kontroll e këtij porti ka qenë një ëndërr jetëgjatë e politikanëve serbë. Sa i përket Shqipërisë, Ciano dhe Mussolini janë të bindur se për aq kohë sa do të jetë kryeministër dhe ministër i Jashtëm jugosllav Millan Stojadinoviqi, Roma dhe Beogradi do të merren vesh për Shqipërinë. Në ditarin e tij Ciano shkruan: «Iu afrova çështjes shqiptare. Stojadinoviqi fillimisht u duk i shqetësuar. Pastaj theu akullin dhe foli për ndarjen e Shqipërisë si rrugëdalje më e mirë».

Pas largimit të Cianos nga Beogradi, për Stojadinoviqin ishte e qartë se italianët do të intervenonin në Shqipëri dhe së shpejti Italia dhe Jugosllavia do të kishin një kufi të përbashkët. Ku do të ishte ky kufi? Kjo ishte çështje me rëndësi për Beogradin. Po aq sa edhe puna e portit të Selanikut: ushtarakët jugosllavë dëshironin të pengonin pushtimin e portit nga italianët. Në kujtimet e tij të botuara më 1963 në Buenos Aires Stojadinoviqi shkruan se në lidhje me të ardhmen e Shqipërisë ishte konsultuar me «qarqet përkatëse. Në radhë të parë me princin regjent, me shtabin tonë të përgjithshëm të ushtrisë dhe me zëvendësin tim në ministrinë e punëve të Jashtme, Ivo Andriq, të cilin e vlerësoj shumë dhe e çmoj tej mase mendimin e tij në të gjitha çështjet e rëndësishme. Ai ishte serb i konfesionit katolik, nga Bosnja, shkrimtar, i mençur dhe i matur në gjykime. Ka qenë kënaqësi e vërtetë t’i lexosh notat e tij diplomatike që i shkruante sipas urdhrave të mi». Nga kjo mund të kuptohet se Andriqi ka qenë zyrtar me ndikim në diplomacinë jugosllave.

Stojadinoviq e urdhëroi Andriqin që t’i përmbledh në një dokument opsionet e ndryshme që kishte Jugosllavia ndaj çështjes shqiptare. Ky elaborat i Andriqit u bë i njohur për publikun tek në vitin 1977, dy vite pas vdekjes së autorit. Elaboratin e publikoi historiani kroat Bogdan Krizman, i cili po ashtu kishte punuar si diplomat jugosllav. Elaborati u botua në një revistë shkencore kroate. Ai është 12 faqe i gjatë, i shkruar me makinë, nuk ishte i parashikuar për botim, por vetëm për përdorim të brendshëm. Ky tekst i Andriqit ka ngjallur polemika, të cilat vazhdojnë edhe sot. Për intelektualët shqiptarë bëhet fjalë për një pamflet të rrezikshëm kundër një populli, popullit shqiptar. Sipas Martens elaborati (apo referati) i Andriqit në pjesën më të madhe është një përmbledhje objektive e marrëdhënieve mes Jugosllavisë dhe Shqipërisë mes luftërave ballkanike (1912/13) dhe vitit 1939. Të diskutueshme janë ato pjesë të tekstit ku Andriq numëron opsionet e veprimit të Jugosllavisë nëse Italia pushton Shqipërinë. Ai nuk ka iluzion se Shqipëria mund të përballojë sulmin italian dhe shtron pyetjen se si duhet të sillet Jugosllavia në këtë rast.

Në Serbi Andriq ka gjetur shumë mbrojtës, shkruan Martens. Ata theksojnë se elaborati ka qenë punë e kryer sipas urdhrit të eprorit dhe përmendin faktin se Andriq nuk e ka nënshkruar dokumentin. «Vërtet sot nuk do të dihej se kush është autori nëse në referat të mos ishte gjetur një shënim i shkruar me dorë nga Stojadinoviqi, i cili dokumentin e prezanton si punë të bashkëpunëtorit të tij më të ngushtë». Mbrojtësit e Andriqit mendojnë se referati ka qenë një «ekspertizë zyrtare» e një punonjësi shtetëror, i cili ishte zbatues i politikës zyrtare shtetërore. Rrjedhimisht, sipas mbrojtësve, dokumenti nuk është shprehje e qëndrimit personal politik të autorit.

Këto teza lënë për të kuptuar se politika e shtetit paskësh qenë diçka absolute dhe e parashikueshme, ndërsa zbatuesit e kësaj politike argatë amorfë dhe të pavullnetshëm të një zhvillimi të pashmangshëm, shkruan Martens. Bogdan Krizman, zbuluesi i elaboratit, që në vitin 1979 i shkroi një kritiku: «A jeni mbase i mendimit se Andriqi nuk ka qenë i pajtimit me tekstin e elaboratit të dorëzuar? Po të mos kishte qenë i pajtimit, ai ka mundur ta riformulojë në çdo kohë, pasi që si asistent ia ka parashtruar ministrit».

Martens shkruan se në gjysmën e parë të shekullit ’20 dëbimet e dhunshme të popullsive kanë qenë një mjet i njohur i politikës. «Andriq u shërbeu qeverive në të cilat nuk mendohej dhe nuk veprohej ndryshe se ç’ishte e zakonshme në atë kohë. Ai u shërbeu atyre si zyrtar i ulët dhe më vonë në pozitë udhëheqëse, gjë që domethënë se ai së paku në heshtje e miratonte politikën e tyre. (…) Andriq nuk i parapriu kohës, por ishte fëmijë i saj – edhe aty kur koha ishte mizore». Në Jugosllavinë socialiste Andriq nuk ka folur kurrë për elaboratin e tij. Ai po ashtu nuk e vizitoi kurrë Kosovën, siç bëri me pjesë të tjera të Jugosllavisë së atëhershme. – Libri «Në zjarrin e botëve. Ivo Andriq. Një jetë europiane» është botuar nga Zsolnay në Vjenë.

Sqarim: Të gjitha opinionet në këtë rubrikë reflektojnë qëndrimet e autorit/autorëve e jo domosdoshmërisht të NGB “Zëri” SHPK